بدرالدین مظفر بن مجدالدین بعلبکی دمشقیبدرالدّین مظفّر، از پزشکان قرن هفتم می‌باشد. ۱ - زادگاهبدرالدّین مظفّربن مجدالدّین عبدالرّحمن بن ابراهیم بعلبکی دمشقی، در اواخر قرن ششم در بعلبک متولد شد و در دمشق پرورش یافت. ۲ - شهرتبه دلیل اشتغال پدرش به شغل قضا، به ابن قاضی مشهور شد. [۱]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۲۵۶، بیروت ۱۹۸۶.
[۲]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۸، ص۱۴۹، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳ - اساتیدپزشکی را نزد مهذّب الدّین عبدالرّحیم بن علی بن احمد (متوفی ۶۲۸) معروف به دَخوار، آموخت. [۳]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
[۴]
عمررضا کحاله، العلوم العلمیة فی العصُورالاسلامیة، ج۱، ص۷۲، دمشق ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
و بزودی تعداد زیادی از متون پزشکی را به خاطر سپرد.در ۶۲۲ که مهذّب الدّین به خدمت موسی بن ملک عادل (متوفی ۶۳۵) رسید، بدرالدّین نیز ملازم او بود. ۳.۱ - طبابت مهذّبدر همین اوقات، در بیمارستان رَقّه مشغول شد و رساله‌ای درباره طبیعت و آب و هوای آن شهر نوشت. وی در زمان اقامت نسبتاً طولانیش در این شهر، علاوه بر پرداختن به حرفه پزشکی، حکمت را نیز نزد زین الدّین اعمی آموخت. در ۶۳۵ برای عرضه خدمات پزشکی به دستگاه ملک جواد یونس بن مودود (متوفی ۶۴۱) در دمشق راه یافت. [۵]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
[۶]
احمدعیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، ج۱، ص۴۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳.۲ - وقف پزشکی مهذبدر ۶۲۲ مهذّب الدّین، که چندی سِمَتِ ریاست پزشکان را بر عهده داشت، خانه خود را در دمشق به مدرسه پزشکی (بعد‌ها به نام مدرسه دخواریه) تبدیل و ساختمانهایی بر آن وقف کرد، [۷]
احمدعیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، ج۱، ص۳۹، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و چون در صفر ۶۲۸ از دنیا رفت، حکیم علی بن یوسف بن حَیدَرة الرَحبی در آن‌جا به تدریس پزشکی پرداخت.۴ - تدریس وریاستچندسال بعد، بدرالدّین مظفّر تدریس طب در آن مدرسه را برعهده گرفت. [۸]
احمدعیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و با فرمان ملک جواد در ۴ صفر ۶۳۷ به ریاست پزشکان، چشم پزشکان و جراحان، منصوب شد. [۹]
احمدعیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۰]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
از آثار بدرالدّین همواره، در زمان حیاتش و پس از آن، استفاده می‌شد.۵ - توسعه بیمارستاناو خانه‌های مجاور بیمارستان بزرگِ نوری را، که نورالدّین محمود زنگی بناکرده بود. [۱۱]
عمررضا کحاله، العلوم العلمیة فی العصُورالاسلامیة، ج۱، ص۱۱۸، دمشق ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
خرید و کوشید تا به بیمارستان ضمیمه کند.۵.۱ - طرح جامع آبیاو برای ایجاد جریان منظم آب در بیمارستان، طرح جامعی ریخت و بدین ترتیب بر عواید آن‌جا افزود. [۱۲]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
[۱۳]
سامی خلف حمارنة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، ذیل «بدرالدّین مظفّر» چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
هنگامی که برای معالجه ملک صالح نجم الدّین ایوب (متوفی ۶۴۷) به قلعه دمشق رفت، به فرمان او، در سِمَت ریاست پزشکان ابقا شد [۱۴]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
و با این‌که نزد دیگر سلاطین ایوبی احترام و منزلتی خاص داشت و مقرّری ماهانه دریافت می‌کرد، به طبابت و تدریس نیز می‌پرداخت. [۱۵]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۲، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
[۱۶]
سامی خلف حمارنة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، ذیل «بدرالدّین مظفّر» چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
۶ - تعلیم علوم دینیبعدها که به علوم دینی گرایش پیدا کرد، مدرسه قلیجیه دمشق را که موقوفه امیر سیف الدین علی بن قلیچ و در همسایگی خانه‌اش بود، برگزید و علوم فقهی، فنون ادبی و قرائت و تفسیر قرآن را در آن‌جا فراگرفت. ۶.۱ - استاداین تعلیمات را نزد شهاب الدّین ابی شامه فرا گرفت. ابن عبری، [۱۷]
ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۲۷۵، بیروت (بی‌تا).
معاصر بدرالدّین، هوش و دانش سرشار و آگاهی فراوان او را در درمان بیماران تحسین کرده است، و ابن ابی اصیبعة، معاصر و دوست او، [۱۸]
سامی خلف حمارنة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، ذیل «بدرالدّین مظفّر» چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
ذکاوت و اخلاق حسنه او را ستوده و از حد وصف بیرون دانسته است. [۱۹]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۱، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
۷ - وفاتاز تاریخ فوت بدرالدّین اطلاع دقیقی موجود نیست و با وجود آن‌که ابن ابی اصیبعة (متوفی ۶۶۸) و ابن عبری (متوفی ۶۸۵)، معاصران او بوده‌اند، در این باره سخنی نگفته‌اند. حاجی خلیفه تاریخ مرگ او را پس از ۶۵۰ [۲۰]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۲، ص۱۴۶۳، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
[۲۱]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۲، ص۱۷۷۲، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
و در جای دیگر [۲۲]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۲، ص۱۷۸۳، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
حدود ۶۶۰، ثبت کرده است.اسماعیل پاشا بغدادی [۲۳]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج۲، ص۴۶۴، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
با قاطعیت ۶۵۰ و زرکلی، [۲۴]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج۲، ص۴۶۴، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
با تردید ۶۷۵ را ذکر کرده‌اند، که با توجه به زمان درگذشت صاحبِ عیون الانباء، محتمل‌تر است که فوتِ بدرالدّین در همان ۶۷۵ یا بعد از آن روی داده باشد.۸ - تألیفاتآثار او: مفرّح النّفس، به نوشته ابن عِبری می‌باشد. [۲۵]
ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، ج۱، ص۲۷۵، بیروت (بی‌تا).
۸.۱ - مفرّح النّفسرسالهای کم حجم است که مصنف در آن به حواس پنجگانه و مواد نافع برای تقویت آن‌ها پرداخته و ادویه مفرده و مرکّبه‌ای را که برای طبایع گرم و سرد و معتدل مردم طبقات مختلف، مفید است، نام برده و غزولی (متوفی ۸۱۵) مطالبی از آن را در کتاب مطالع البدور فی منازل السرور نقل کرده است. [۲۶]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۷، ص۲۵۶، بیروت ۱۹۸۶.
بدرالدّین این کتاب را برای امیر سیف الدّین المشد ابی الحسن علی بن عمربن قزل نوشته بود.علاوه بر بدرالدّین، از پزشکان دیگری هم رساله‌هایی با همین نام باقی‌مانده است که نسخه‌های آن‌ها در کتابخانه‌های داخل و خارج کشور وجود دارد. [۲۷]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج۲، ص۱۷۷۲، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۲۸]
هیامحمد دوسری، فهرس المخطوطات الطبّیة المصورة بقسم التراث العربی، ج۱، ص۲۰۲ـ ۲۰۳، کویت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
[۲۹]
سامی خلف حمارنة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، ج۱، ص۴۳۹ـ۴۴۰، چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹.
بورگل نیز نسخه‌ای از رساله مفرّح النّفس را که در کتابخانه سامی ابراهیم حدّاد، به شماره ۵۵ تصنیف ابن امرأه بغدادی ماردینی، موجود بود، یافته است و درصدد چاپ آن به نام بدرالدّین مظفّر بوده است. [۳۰]
فرید سامی حدّاد، فهرس المخطوطات الطبّیة العربیة فی مکتبة الدکتور سامی ابراهیم حدّاد، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، حلب ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۸.۲ - فی مزاج الرقّةمقاله فی مزاج الرقّة وأحوال أهویت‌ها، رساله‌ای درباره آب و هوا و وضع بهداشتی شهر رقّه بوده است. نام این رساله در برخی منابع با اندکی تفاوت ضبط شده [۳۱]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج۲، ص۱۷۸۳، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۳۲]
عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، ج۱۲، ص۲۹۹، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
و اسماعیل پاشا بغدادی [۳۳]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج۲، ص۴۶۴، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
آنرا مقاله فی خراج (دراصل مزاج) الرقّة و اهویت‌ها واحوال‌ها و طبائع‌ها، ثبت کرده است؛ کتاب المِلْح، در پزشکی، که برای تصنیف آن از آرای گذشتگان از جمله جالینوس، بهره برده است [۳۴]
ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، ج۱، ص۷۵۵، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا).
شرح کتاب الاخلاطِ بقراط به ترجمه حنین بن اسحاق [۳۵]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ذیل «ابن قاضی بعلبک»، تهران ۱۳۶۷ ش، ذیل «ابن قاضی بعلبک» (نوشته مهدی سلماسی).
بعضی، رساله شرح تقدمه المعرفة لابقراط را نیز به بدرالدّین مظفّر نسبت داده‌اند، اما این رساله در اصل نوشته مهذّب الدّین است که آن را بر شاگرد خود املا کرد و او نیز آن را به شاگردش کمال الدّین بن محمدبن عبدالرّحیم بن مسلم، اهدا کرد. [۳۶]
اکمل الدین احسان اوغلی، فهرس مخطوطات الطبّالاسلامی باللغات العربیة والترکیة والفارسیة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۴، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن ابی اصیبعة، عیون الانباء فی طبقات الاطبّاء، چاپ نزار رضا، بیروت (بی‌تا). (۲) ابن عبری، تاریخ مختصرالدّول، بیروت (بی‌تا). (۳) اکمل الدین احسان اوغلی، فهرس مخطوطات الطبّالاسلامی باللغات العربیة والترکیة والفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج ۶، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۵) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۶) فرید سامی حدّاد، فهرس المخطوطات الطبّیة العربیة فی مکتبة الدکتور سامی ابراهیم حدّاد، حلب ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۷) سامی خلف حمارنة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الطب والصیدلة، چاپ اسماء حمصیٍ، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹. (۸) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ ش، ذیل «ابن قاضی بعلبک» (نوشته مهدی سلماسی). (۹) هیامحمد دوسری، فهرس المخطوطات الطبّیة المصورة بقسم التراث العربی، کویت ۱۴۰۵/۱۹۸۴. (۱۰) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۱۱) شمس الدین سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ ۱۸۹۸. (۱۲) احمدعیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۳) عمررضا کحاله، العلوم العلمیة فی العصُورالاسلامیة، دمشق ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۱۴) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶). (۱۵) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدرالدین مظفر بن مجدالدین بعلبکی»، شماره۷۳۷. |